ปรมสลฺเลขภาวปฺปตฺตา หิ ตทา โพธิสตฺตสฺส กายกมฺมปาริสุทฺธิ , ตถา วจีกมฺมาทิปาริสุทฺธิ, ยโต มาโร รนฺธคเวสี หุตฺวา ฉพฺพสฺสานิ นิรนฺตรํ อนุพนฺโธ อนฺตรํ น ลภติฯ เตนาห –

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448);

ภิยฺโยติ อธิกํ สวิเสสํ, อุปรูปริ วาฯ ภีตตสิตา ภยูปทฺทเวน ฉมฺภิตสรีรา หฏฺฐโลมา โหนฺติ, อภีตาตสิตา ปน ภยูปทฺทวาภาวโต อหฏฺฐโลมา เขเมน โสตฺถินา ติฏฺฐนฺตีติ เตสํ เขมปฺปตฺติ โสตฺถิภาโว วา ปนฺนโลมตาย ปากโฏ โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ปลฺโลม’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปนฺนโลมต’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ จ ภิยฺโย ปลฺโลมมาปาทิํ อรญฺเญ วิหารายาติ ปฏิญฺญานิทฺเทโสฯ ปริสุทฺธกายกมฺมนฺโตหมสฺมีติ เหตุทสฺสนํฯ ‘‘เย หิ โว อริยา’’ติ สทิสูทาหรณทสฺสนํฯ เย โข เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ วิสทิสูทาหรณทสฺสนํฯ เสสานิ อนฺวยพฺยติเรกวิภาวนานีติ ทฏฺฐพฺพนฺติ อยเมตฺถ ยุตฺติวิภาวนาฯ อิมินา นเยน เสสวาเรสุปิ ยุตฺติวิภาวนา เวทิตพฺพาฯ

กายกมฺมนฺตวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วจีกมฺมนฺตวาราทิกถาวณฺณนา

[36] อปริสุทฺเธน มุสาวาทาทินาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อาทิ-สทฺเทน ปน สงฺคหิตํ เตสญฺจ มุสาวาทาทีนํ ปวตฺติเภทํ ภยเภรวาวฺหานมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ภณฺเฑสูติ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณเกสุ ภณฺเฑสุฯ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺตโน ปริณามวเสน อภิชฺฌาสงฺขาตํ วิสมโลภํ อุปฺปาเทตฺวาฯ กุชฺฌิตฺวาติ วินาสจินฺตาวเสน ปรสฺส กุชฺฌิตฺวาฯ เอวญฺหิ เนสํ ‘‘เยสํ อปรชฺฌิมฺหา, เต อิทานิ อนุพนฺธิตฺวา’’ติอาทินา ปจฺฉา อาสงฺกุปฺปตฺติ สิยาฯ

‘‘เอเต อมฺหากํ ปริคฺคหวตฺถุํ คเหตุกามา มญฺเญ, วินาสํ กาตุกามา มญฺเญ’’ติ ยถา ปเร ปรโต เตสํ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปวตฺติํ ปริคฺคณฺหนฺติ, ตาทิสํ มโนกมฺมนฺตํ สนฺธาย ‘‘เต ปเรส’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กามํ อกุสลกายกมฺมวจีกมฺมปวตฺติกาเลปิ อภิชฺฌาทโย ปวตฺตนฺติเยว, ตทา ปน เต เจตนาปกฺขิกา วา อพฺโพหาริกา วาติ มโนกมฺมนฺตวาเร เอว อภิชฺฌาทิวเสน โยชนา กตาฯ อถ วา ทฺวารนฺตเร ปวตฺตานมฺปิ ปาณาติปาตาทีนํ วจีกมฺมาทิภาวาภาโว วิย ทฺวารนฺตเร ปวตฺตานมฺปิ อภิชฺฌาทีนํ กายกมฺมาทิภาวาภาโว, มโนกมฺมภาโว เอว ปน สิทฺโธติ กตฺวา มโนกมฺมนฺตวาเร เอว อภิชฺฌาทโย อุทฺธฏาฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ, น ทฺวารา ทฺวารจาริโน;

ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ, อญฺญมญฺญํ ววตฺถิตา’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1.กายกมฺมทฺวาร);

กิญฺจาปิ อฏฺฐกถายํ สาสเน ปพฺพชิตวเสน อาชีววาเร ภยเภรวาวฺหานํ โยชิตํ, ‘‘เย โข เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติ ปน วจนโต พาหิรกวเสน คหฏฺฐวเสน จ โยชนา เวทิตพฺพาฯ คหฏฺฐานมฺปิ หิ ชาติธมฺมกุลธมฺมเทสธมฺมวิโลมนวเสน อญฺญถาปิ มิจฺฉาชีโว ลพฺภเตว, ตาย เอว จ อาชีววิปตฺติยา อญฺญถา วา เนสํ อรญฺญวาโส สมฺภเวยฺยาติฯ

[37] เอวํ อาชีวฏฺฐมกสีลวเสน ภยเภรวํ ทสฺเสตฺวา ตโต ปรํ นีวรณปฺปหานาทิวเสน ตํ ทสฺเสตุํ เทสนา วฑฺฒิตาติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นีวรณวเสน ปุน วุตฺตาติ อยมธิปฺปาโย – เอวํ สีลวิสุทฺธิมตฺตมฺปิ อรญฺเญ วิหรโต ภยเภรวาภาวํ อาวหติ, กิมงฺคํ ปน นีวรณานิ ปหาย อปฺปนาสมาธิํ, อุปจารสมาธิเมว วา สมฺปาทยโตติ สมาธิสมฺปทาย ภยเภรวาภาวเหตุกํ ทสฺเสตุํ อุปริ เทสนา วฑฺฒิตาติ อกุสลมโนกมฺมนฺตภาเวน คหิตาปิ อภิชฺฌาพฺยาปาทา นีวรณวเสน ปุน วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อภิ-ปุพฺโพ ฌา-สทฺโท อภิชฺฌายนตฺโถติ อาห ‘‘ปรภณฺฑาทิอภิชฺฌายนสีลา’’ติฯ วตฺถุกาเมสูติ รูปาทีสุ กิเลสกามสฺส วตฺถุภูเตสุ กาเมสุฯ พหลกิเลสราคาติ ถิรมูลทุมฺโมจนียตาหิ อชฺโฌสาเน ปภูตกิเลสกามาฯ อภิชฺฌา เจตฺถ อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา, ติพฺพสาราโค สมฺปตฺติวิสยาภินิเวโสฯ

เต หิ โลภาภิภูตา ปุคฺคลา อตฺตนิ ติพฺพสาเปกฺขตาย เอว โลภาภิภูตตาย อววตฺถิตารมฺมณา อวินิจฺฉิตวิสยา อรญฺเญ ตํ ตํ วิสยํ อนุปธาริตฺวา วิหรนฺติ, รชฺชุอาทีนิ ยาถาวโต น สลฺลกฺเขนฺติฯ เตนาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิฯ อุปฏฺฐาติ สนฺตจิตฺตตายฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อากุลจิตฺตา’’ติฯ ‘‘อิทานิมฺห นฏฺฐา’’ติ ตสนฺติ วิตสนฺติ, อาคนฺตฺวา พาธิยมานา วิย โหนฺติ, เอวํ ตํ ภยเภรวํ อตฺตนิ สมาโรปนฏฺเฐน อวฺหายนฺติ ปกฺโกสนฺตีติ โยชนํ สนฺธายาห ‘‘เสสํ ตาทิสเมวา’’ติฯ ‘‘อนภิชฺฌาลุหมสฺมี’’ติ ปาฬิปเท จิรปริจิตอโลภชฺฌาสยตาย กมลทเล ชลพินฺทุ วิย อลคฺคมานสตฺตา สพฺพตฺถ อนเปกฺโขหมสฺมีติ อตฺโถฯ

[38] ปกติภาววิชหเนนาติ ปริสุทฺธภาวสงฺขาตสฺส จ ปกติภาวสฺส วิชหเนนฯ สาวชฺชธมฺมสมุปฺปตฺติยา หิ จิตฺตสฺส อนวชฺชภาโว ชหิโต โหตีติฯ วิปนฺนจิตฺตาติ กิเลสาสุจิทูสิตตาย กุถิตจิตฺตาฯ เตนาห ‘‘กิเลสานุคตํ…เป.… ปูติกํ โหตี’’ติฯ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปาติ วิสสํสฏฺฐมุตฺตํ วิย โทเสน ปทูสิตจิตฺตสงฺกปฺปาฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘เต อววตฺถิตารมฺมณา โหนฺตี’’ติอาทินา อภิชฺฌาลุวาเร วุตฺตนเยเนวฯ ยถา หิ โลภวเสน, เอวํ โทสาทิวเสนปิ อววตฺถิตารมฺมณา โหนฺตีติฯ สพฺพตฺถาติ เหฏฺฐา อุปริ จาติ สพฺพตฺถ ฐาเนสุ วณฺเณตพฺพาฯ

[39] ‘‘ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’’ติ วจนโต ถินํ จิตฺตสฺส เคลญฺญภาเวน คหณํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘จิตฺตเคลญฺญภูเตน ถิเนนา’’ติฯ ตถา ‘‘ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’’ติ (ธ. ส. 1163) วจนโต มิทฺธํ วิเสสโต นามกายสฺส เคลญฺญภาเวน คหณํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘เสสนามกายเคลญฺญภูเตน มิทฺเธนา’’ติฯ เสสคฺคหณญฺเจตฺถ จิตฺตนิวตฺตนตฺถํฯ อิทญฺจ มิทฺธํ รูปกายสฺสปิ เคลญฺญาวหนฺติ ทฏฺฐพฺพํ นิทฺทาย เหตุภาวโตฯ ตถา หิ ตํ ‘‘นิทฺทา จปลายิกา’’ติ นิทฺทิฏฺฐํฯ เตนาห ‘‘เต นิทฺทาพหุลา โหนฺตี’’ติฯ

[40] อุทฺธจฺจปกติกาติ อุทฺธจฺจสีลา อนวฏฺฐิตสภาวาฯ อนวฏฺฐานรสญฺหิ อุทฺธจฺจํฯ เตนาห ‘‘วิปฺผนฺทมานจิตฺตา’’ติอาทิฯ

อิธาติ ‘‘อวูปสนฺตจิตฺตา’’ติ อิมสฺมิํ ปเทฯ กุกฺกุจฺจํ คเหตุํ วฏฺฏติ สํวณฺณนาวเสน ปจฺฉานุตาปสฺสปิ จิตฺตสฺส อวูปสมกรตฺตาฯ อุทฺธจฺจํ ปน สรูเปเนว คหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[41] เอกเมวิทํ ปญฺจมํ นีวรณํ ยทิทํ กงฺขา วิจิกิจฺฉาติ จฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิํ นุ โข’’ติอาทิฯ กงฺขนโตติ สํสยนโตฯ วิจิกิจฺฉาติ วุจฺจติ ‘‘ธมฺมสภาวํ วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ, วิคตา ติกิจฺฉา วา’’ติ กตฺวาฯ

[42] เอวํ นีวรณาภาวกิตฺตนมุเขน สมาธิสมฺปทาย ภยเภรวาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตุกฺกํสนาทิอภาวกิตฺตนมุเขน ปญฺญาสมฺปทาย ภยเภรวาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทินา อุปริ เทสนา วฑฺฒิตา, ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อตฺตุกฺกํสนกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุกฺกํเสนฺติ มานวเสน ปคฺคณฺหเนนฯ เตนาห ‘‘อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺตี’’ติฯ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวาเรสุ คยฺหมานํ อภิชฺฌาลุวารสทิสนฺติ ตตฺถ ตํ อนามสิตฺวา อตฺตุกฺกํสกวาเร กิญฺจิ วิสทิสํ อตฺถีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[43] ฉมฺภนํ ฉมฺโภ, กายสฺส ฉมฺภิตตฺตเหตุภูโต พลวจิตฺตุตฺราโสฯ โส เอเตสํ อตฺถีติ ฉมฺภีฯ เตนาห ‘‘กายถมฺภนา’’ติอาทิฯ ภีรุกชาติกาติ ภายนกสีลาฯ เอกเมว เจตํ สาวชฺชภยํ กาเย ฉมฺภิตตฺตสฺส, จิตฺเต จ กาเย จ ถทฺธภาวสฺส อุปฺปาทนวเสน ‘‘ฉมฺโภ ภีรุตา’’ติ จ วุจฺจตีติ ตํสมงฺคิโน สมณพฺราหฺมณา ‘‘ฉมฺภี ภีรุกชาติกา’’ติ วุตฺตา, อิธ ภยเภรวํ สรูเปเนว คหิตํฯ

[44] ลพฺภติ ปาปุณียตีติ ลาภสทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตมาหฯ สกฺกจฺจํ กาตพฺโพ ทาตพฺโพติ สกฺกาโรฯ ตทตฺถทีปกนฺติ ลาภาทิํ ปหาย อรญฺเญ วสโต ภยเภรวาวฺหายนํ นตฺถีติ ทีปกํฯ โส กิร ลาภครุตาเยว ปิโย คาโม เอตสฺสาติ ‘‘ปิยคามิโก’’ติ นามํ ลภติฯ กมฺมมุตฺโตติ ชราชิณฺณตฺตา กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกตีติ สามิเกหิ วิสฺสฏฺโฐฯ

[45] อลสภาเวน สมฺมาวายามสฺส อกรณโต กุจฺฉิตํ สีทนฺตีติ กุสีตาฯ วีรสฺส ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, วิธินา วา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, สมฺมาวายาโมฯ เตน หีนา หีนวีริยาฯ กายวิญฺญตฺติยา สมุฏฺฐานวเสน ปวตฺตวีริยํ กายิกวีริยํ, วตฺตกรณจงฺกมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ นิสชฺช สยิตฺวา จ กมฺมฏฺฐานมนสิการวเสน ปวตฺตวีริยํ เจตสิกวีริยํฯ ตตฺถ ปุริมํ วิเสสโต โกสชฺชปฏิปกฺขตาวเสน, ทุติยํ วีริยารมฺภตาวเสน ปากฏํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสีตา’’ติอาทิมาหฯ เต หิ หีนวีริยา อลสตาเยว อารมฺมณววตฺถานมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ

[46] นฏฺฐสฺสตีติ อลพฺภมานสฺสติ, ปจฺจยเวกลฺเลน วิชฺชมานายปิ สติยา สติกิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เอวํ วุตฺตํฯ น สมฺปชานาติ อสมฺปชานาฯ ตํโยคนิวตฺติยญฺจายํ อ-กาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. 2.ทุกมาติกา), อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (จูฬว. 76) วิยาติ อาห ‘‘ปญฺญารหิตา’’ติฯ นนุ โสฬสโม ปญฺญาวาโร, อยํ สติวาโร, ตตฺถ กสฺมา สํกิเลสปกฺเข ปญฺญา คหิตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิมสฺส จา’’ติอาทิฯ สติภาชนียเมเวตํ, ยทิทํ จุทฺทสโม วาโร, ปญฺญา ปเนตฺถ จุทฺทสเม วาเร เกวลา สติ ทุพฺพลาติ สติทุพฺพลฺยทีปนตฺถํ ‘‘อสมฺปชานา’’ติ ปฏิกฺเขปมุเขน วุตฺตาฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ทุวิธา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[47] อปฺปนาสมาธินา, อุปจารสมาธินา วา จิตฺตํ อารมฺมเณ สมํ, สมฺมา วา อาหิตํ นาม โหติ, นาญฺญถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตา’’ติ อาห ฯ วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อนวฏฺฐิตจิตฺตาฯ ปุพฺเพ นีวรณภาวสามญฺเญน อุทฺธจฺจํ คหิตํ ‘‘อุทฺธตา อวูปสนฺตจิตฺตา’’ติ, อิธ สมาธานาภาเวน อุทฺธจฺจเหตุโก จิตฺตวิพฺภโม วุตฺโต ‘‘อสมาหิตา วิพฺภนฺตจิตฺตา’’ติ, อยเมเตสํ วิเสโสฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ปุพฺเพ ‘‘อุทฺธจฺเจน หิ เอการมฺมเณ จิตฺตํ วิปฺผนฺทติ ธชยฏฺฐิยํ วาเตน ปฏากา วิยา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.40) วุตฺตนเยนฯ สพฺพํ ปุพฺพสทิสเมวาติ ภยเภรวาวฺหายนสฺส อภิชฺฌาลุวาเร วุตฺตสทิสตํ สนฺธาย วทติฯ

[48] ทุปฺปญฺญาติ เอตฺถ ทุ-สทฺโท ‘‘ทุสฺสีโล’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถ, น ‘‘ทุคฺคติ, ทุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ วิย ครหตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิปฺปญฺญานเมตํ อธิวจน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ปญฺญา ปน ทุฏฺฐา นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ เตติ ทุปฺปญฺญาฯ สพฺพตฺถาติ จตูสุปิ ปาฐวิกปฺเปสุฯ เอลนฺติ วา โทโส วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา’’ติฯ ตถา หิ สีลํ ‘‘เนลงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ทุปฺปญฺญา จ กเถนฺตา สโทสเมว กถํ กเถนฺติ อปณฺฑิตภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘ทุพฺภาสิตภาสี’’ติฯ ตสฺมา เอลสพฺภาวโต เอลํ มุขํ เอเตสนฺติ เอลมูคาติ วุตฺตาติ เอวมฺปิ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยาย ปญฺญาย วเสน ‘‘ปญฺญาสมฺปนฺโน’’ติ วุตฺตํ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘โน จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นนุ จ โพธิสตฺตา พหุลวิปสฺสนาปญฺญาย สมนฺนาคตา โหนฺตีติ? โหนฺติ, ตทา ปน โพธิสตฺเตน น วิปสฺสนารมฺโภ กโต, โน จ วิปสฺสนาปญฺญา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘โน จ โข วิปสฺสนาปญฺญายา’’ติฯ

เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สทฺธาวิรหิตา อปริสุทฺธกายกมฺมนฺตาทโย วิย ภยเภรวาวฺหายนสฺส วิเสสการณํ, นาปิ สทฺธาลุตา ปลฺโลมตายาติ สทฺธาวาโร อนุทฺธโฏ’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํฯ กมฺมผเล หิ สทฺทหนฺโต กมฺมปฏิสรณตํเยว นิสฺสาย ภยเภรวํ ติณายปิ อมญฺญมาโน ปลฺโลมตมาปชฺเชยฺยฯ ยสฺมา ปน วีริยาทโย สทฺธาย วินา นปฺปวตฺตนฺตีติ เตสํ อุปนิสฺสยภูตา สหชาตา จ สา ตคฺคหเณเนว คหิตา โหตีติ วิสุํ น อุทฺธฏาฯ ตถา หิ สา ฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทายมฺปิ น อุทฺธฏา, กิํ วา เอตาย สทฺธาย, อทฺธา สา อิมสฺมิํ อารมฺมณปริคฺคหฏฺฐาเน น คเหตพฺพาว, ตโต ธมฺมสฺสามินา อิธ น อุทฺธฏา, เอวํ อญฺเญสุปิ เอทิเสสุ ฐาเนสุ นิจฺฉโย กาตพฺโพฯ ยถานุโลมเทสนา หิ สุตฺตนฺตกถาติฯ

วจีกมฺมนฺตวาราทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โสฬสฏฺฐานารมฺมณปริคฺคโห นิฏฺฐิโตฯ

ภยเภรวเสนาสนาทิวณฺณนา

[49] โสฬสารมฺมณานีติ โสฬสฏฺฐานานิ อารมฺมณานิฯ เอวรูปาสุ รตฺตีสูติ จาตุทฺทสีอาทิกา อุปริ วกฺขมานา รตฺติโย สนฺธาย วทติ ฯ เอวรูเป เสนาสเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยาติ อนิยมโต อุทฺทิฏฺฐานํ ปุน ‘‘ตา’’ติ วจนํ นิทฺเทโส วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยา ตาติ อุภยเมตํ รตฺตีนํเยว อุทฺเทสนิทฺเทสวจน’’นฺติฯ อภีติ ลกฺขณตฺเถ ‘‘อญฺเญ จ อภิญฺญาตา พฺราหฺมณมหาสาลา’’ติอาทีสุ วิยฯ กถํ ปเนตฺถ ลกฺขณตฺถตา เวทิตพฺพา? ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ อาห ‘‘จนฺทปาริปูริยา’’ติอาทิฯ ปุณฺณมาสิยํ จนฺทปาริปูริยา อมาวาสิยํ จนฺทปริกฺขเยนฯ อาทิ-สทฺเทน จนฺทสฺส อุปฑฺฒมณฺฑลตาราหุคฺคหตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อุปสคฺคมตฺตเมว อภิ-สทฺโท ลกฺขิตสทฺเทเนว ลกฺขณตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ปฐมทิวสโต ปภุตีติ ปฐมปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐายฯ ยสฺมา โจทโก ภควโต กาเล อนภิลกฺขิตาปิ อปรภาเค อภิลกฺขิตา ชาตา, ตสฺมา ตํ อภิลกฺขณียตํ อุปาทาย ‘‘สพฺพทสฺสินา ภควตา ปญฺจมี กสฺมา น คหิตา’’ติ โจเทติ, อิตโร สพฺพกาลิกาสุ จาตุทฺทสีอาทีสุ คยฺหมานาสุ อสพฺพกาลิกาย กถํ คหณนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘อสพฺพกาลิกตฺตา’’ติ ปริหรติฯ

ตถาวิธาสูติ ‘‘อภิญฺญาตา’’ติอาทินา ยถา วุตฺตา, ตถาวิธาสุฯ เทวตาธิฏฺฐิตภาเวน อารามาทีนํ โลกสฺส เจติยภาโวติ อาห ‘‘ปูชนียฏฺเฐนา’’ติฯ มนุสฺสา เยภุยฺเยน คามาทีนํ ทฺวาเรสุ ตถารูเป รุกฺเข เจติยฏฺฐานิเย กตฺวา โวหรนฺตีติ อาห ‘‘คามนิคมาทิทฺวาเรสู’’ติอาทิฯ ทสฺสนมตฺเตนปิ สวนมตฺเตนปิ ภยุปฺปาทเนน ปากติกสตฺเต ภิํเสนฺตีติ ภิํสนกานิฯ เตนาห ‘‘ภยชนกานี’’ติอาทิฯ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อติวิย สปฺปฏิภยํ เภรวํฯ

อายาจนอุปหารกรณารหนฺติ ตํตํพลิกมฺมปณิธิกมฺมกรณโยคฺคํฯ ปุปฺผธูป…เป.… ธรณิตลนฺติ อิทํ ยถาปฏิสูเตน สุปฺปาทินา อุปหารกรณทสฺสนํฯ โกฏฺเฏนฺโตติ ปหรนฺโต, สิงฺคปฺปหารขุรปฺปหาเรหิ สทฺทํ กโรนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ